Bài soạn lớp 11: Thực hành về thành ngữ, điển cố

Câu 1: Tìm thành ngữ trong đoạn thơ trên, phân biệt với từ ngữ...

Tìm thành ngữ trong đoạn thơ trên, phân biệt với từ ngữ thông thường về cấu tạo và đặc điểm ý nghĩa ?

Lặn lội thân cò khi quảng vắng,

Eo sèo mặt nước buổi đò đông.

Một duyên hai nợ âu đành phận,

Năm nắng mười mưa dám quản công.

(Trần Tế Xương-Thương vợ)

Trả lời:

Đoạn thơ gồm có các thành ngữ sau :

• Một duyên hai nợ :(duyên chỉ có một ->duyên vợ chồng , nợ thì đến hai : nợ chồng, nợ con ) -> một mình phải đảm đang công việc gia đình để nuôi cả chồng và con.
• Năm nắng mười mưa: (chịu năm cơn nắng, mười cơn mưa ) ->dãi dầu mưa nắng, chịu đựng nhiều nỗi vất vả , nhọc nhằn.
• So sánh với cách nói thông thường( giải nghĩa như trên )-> các thành ngữ ngắn gọn, cô đọng, có cấu tạo ổn định, sử dụng hình ảnh cụ thể , sinh động để thể hiện nội dung khái quát, có tính biểu cảm cao hơn.
• Các thành ngữ trên phối hợp với nhau và phối hợp với cả các cụm từ (trong hai câu thơ kế tiếp) gần giống thành ngữ : “lặn lội thân cò; eo sèo mặt nước “ -> góp phần khắc họa rõ nét hơn hình ảnh một người vợ vất vả, tần tảo, đảm đang, tháo vát.

Câu 2: Phân tích giá trị nghệ thuật của các thành ngữ in đậm...

Phân tích giá trị nghệ thuật của các thành ngữ in đậm (về tính hình tượng, tính biểu cảm , tính hàm súc) trong các câu thơ sau :

Người nách thước, kẻ tay đao,

Đầu trâu mặt ngựa, ào ào như sôi .

Một đời được mấy anh hùng,

Bõ chi cá chậu chim lồng mà chơi !

Đội trời đạp đất ở đời,

Họ Từ tên Hải vốn người Việt Đông.

(Nguyễn Du-Truyện Kiều )

Trả lời:

• Đầu trâu mặt ngựa :(hình ảnh so sánh cụ thể ) ->biểu hiện tính chất hung bạo, thú vật, vô nhân tính của bọn quan quân đến nhà Thúy Kiều khi gia đình nàng bị vu oan ->căm ghét , oán giận.
• Cá chậu chim lồng (so sánh )->biểu hiện cảnh sống bị gò bó, tù túng, mất tự do ->than thở, đau xót .
• Đội trời đạp đất : cuộc sống tự do, ngang tàng, không chịu khuất phục bất cứ uy quyền nào-> khí phách anh hùng của Từ Hải-> tự tin , ngưỡng mộ

=> Hình ảnh so sánh cụ thể, giàu tính biểu cảm, thể hiện thái độ , cảm xúc của người viết.

Câu 3: Đọc lại chú thích về những cố in đậm ở hai câu thơ sau...

Đọc lại chú thích về những cố in đậm ở hai câu thơ sau trong bài Khóc Dương Khuê và cho biết thế nào là điển cố.

Giường kia treo cũng hững hờ

Đàn kia gảy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn

Trả lời:

• Giường kia: Trần Phồn thời Hậu Hán có người bạn thân là Từ Trĩ. Phồn dành riêng cho bạn một cái giường, khi bạn đến chơi thì mời ngồi, lúc bạn về lại treo giường lên.
• Đàn kia: Tương truyền Bá Nha và Chung Tử Kì là hai người bạn. Bá Nha là người chơi đàn giỏi. Tử Kì có tài nghe tiếng đàn của Bá Nha mà hiểu được điều Bá Nha đang nghĩ. Người ta gọi đó là bạn tri âm. Sau khi Tử Kì chết, Bá Nha đập bỏ đàn.

=> Khẳng định tình bạn thắm thiết, keo sơn của Nguyễn Khuyến và Dương Khuê.

=> Điển cố: là những sự vật, sự việc trong sách vở đời trước, hoặc trong đời sống văn hóa dân gian, được dẫn gợi trong văn chương, sách vở đời sau nhằm thể hiện những nội dung tương ứng. Về hình thức, điển cố không có hình thức cố định mà có thể được biểu hiện bằng từ, ngữ, hoặc câu, nhưng về ý nghĩa thì điển cố có đặc điểm hàm súc, ý vị, có giá trị tạo hình tượng và biểu cảm.

Câu 4: Dựa vào chú thích trong các văn bản đã học, hãy phân tích...

Dựa vào chú thích trong các văn bản đã học, hãy phân tích hàm súc, thâm thúy của điển cố trong những câu thơ sau:

Sầu đong càng lắc càng đầy

Ba thu dọn lại một ngày dài thê

Nhớ ơn chín chữ cao sâu

Một ngày một ngả bóng dâu tà tà

Khi về hỏi liễu Chương Đài

Cành xuân đã bẻ cho người chuyên tay

Bấy lâu nghe tiếng má đào

Mắt xanh chẳng để ai vào đó không?

(Nguyễn Du, Truyện Kiều)

Trả lời:

• Ba thu : điển cố trong Kinh Thi một ngày không gặp dài như ba mùa thu -> Niềm thương nhớ, tương tư của Kim Trọng dành cho Thúy Kiều.
• Chín chữ :điển cố Kinh Thi công lao cha mẹ :sinh , cúc , phủ ,súc ,trưởng ,dục ,cố ,phục ,phúc-> Kiều tưởng nhớ đến công lao cha mẹ đối với mình mà đau xót cho bổn phận làm con.
• Liễu Chương Đài: Kiều mường tượng cảnh Kim Trọng trở lại thì nàng đã thuộc về người khác mà xót xa cho chàng Kim.
• Mắt xanh :điển cố Nguyễn Tịch đời Tấn quý ai thì tiếp bằng mắt xanh ->Từ Hải tỏ lòng quý trọng, đề cao phẩm giá của nàng Kiều.

=>Muốn lĩnh hội hay sử dụng điển cố ta cần có vốn sống và vốn văn hóa , kiến thức phong phú.

Câu 5: Thay thế thành ngữ trong những câu sau bằng các từ ngữ...

Thay thế thành ngữ trong những câu sau bằng các từ ngữ thông thường, tương đương về nghĩa .Nhận xét sự khác biệt và hiệu quả của mỗi cách diễn đạt ?

a. Này các cậu, đừng có mà ma cũ bắt nạt ma mới .Cậu ấy vừa mới chân ướt chân ráo đến, mình phải tìm cách giúp đỡ chứ .

b. Họ không đi tham quan, không đi thực tế kiểu cưỡi ngựa xem hoa mà đi chiến đấu thật sự, đi làm nhiệm vụ của những chiến sĩ bình thường…

Trả lời:

a. Ma cũ bắt nạt ma mới : người cũ cậy quen biết nhiều ->lên mặt, bắt nạt người mới.

Chân ướt chân ráo: (chưa thành thạo) còn mới mẻ, lạ lẫm.

b. Cưỡi ngựa xem hoa :(cưỡi ngựa thì không thể xem thấy hết vẻ đẹp của hoa vì nhanh và từ xa)-> làm việc qua loa (không sâu sát , kĩ lưỡng.)

=> Nếu thay thế bằng các từ ngữ thông thường(màu xanh )->giảm sắc thái biểu cảm do mất tính hình tượng trong cụm từ, diễn đạt dài.

Câu 6: Đặt câu với mỗi thành ngữ sau:

Trả lời:

Mẹ tròn con vuông            Đi guốc trong bụng

Trứng khôn hơn vịt           Nước đổ đầu vịt

Nấu sử sôi kinh                 Dĩ hòa vi quý

Lòng lang dạ thú               Con nhà lính, tính nhà quan

Phú quý sinh lễ nghĩa        Thấy người sang bắt quàng làm họ

Trả lời:

Đặt câu:

• Chị ấy đã sinh con ngày hôm qua được mẹ tròn con vuông.
• Con hãy làm theo lời khuyên của mẹ đi, trứng mà đòi khôn hơn vịt à.
• Nhờ chăm chỉ học tập, nấu sử sôi kinh suốt 12 năm trời mà Hoa đã đỗ trường đại học danh tiếng.
• Mẹ con Cám là những người lòng lang dạ thú, luôn tìm cách hãm hại Tấm.
• Việc nhỏ ấy đâu cần phải quà cáp cảm ơn chị, em cứ phú quý sinh lễ nghĩa.
• Lan biết hết mọi chuyện rồi, chị ấy đi guốc trong bụng anh mà
• Sao anh học mãi mà không hiểu, nước đổ đầu vịt vậy.
• Làng xóm cần giữ tinh thần đoàn kết, vui vẻ, dĩ hòa vi quý là tốt nhất
• Nhà nghèo mà đòi mua sắm đồ hiệu, đúng là con nhà lính tính nhà quan.
• Tôi không quen biết chị, đừng thấy người sang bắt quàng làm họ nhé!

Câu 7: Đặt câu với mỗi điển cố sau:

• Gót chân A – sin
• Gã sở khanh
• Nợ như chúa Chổm
• Sức trai Phù Đổng
• Đẽo cày giữa đường

Trả lời:

• Trong các cuộc đấu, nếu biết được gót chân A –sin của đối phương thì cơ hội thắng sẽ rất lớn.
• Sống trên đời phải lấy đạo đức, đừng như gã Sở Khanh chỉ biết mua vui từ nỗi đau của người khác.
• Dù thu nhập cao nhưng gia đình họ vẫn nợ như chúa Chổm, chưa trả được hết.
• Với sức trai Phù Đổng, tuổi trẻ hôm nay có đủ sức mạng để làm nên những điều kỳ diệu.
• Làm việc gì cũng phải theo tới cùng, không nên quen thói đẽo cày giữa đường, để sau này khi nghĩ lại phải hối tiếc.