Bài soạn lớp 9: Các phương châm hội thoại (tiếp theo)

I. Quan hệ giữa phương châm hội thoại với tình huống giao tiếp

Ví dụ: Truyện cười “Chào hỏi”

Anh chàng nọ ở nhà vợ tại một vùng quê, được người nhà dặn là phải luôn chào hỏi mọi người xung quanh.

Một hôm, anh ta ra đường và thấy một người đang đốn cành trên một cây cao, liền ra dấu gọi.

Người kia dừng việc, lật đật trèo xuống, hỏi:

-Có chuyện gì thế?

-Có gì đâu! Bác làm việc vất vả lắm phải không?

(Theo truyện cười giân dan Việt Nam)

Nhân vật chàng rể có tuân thủ đúng phương châm lịch sự không? Vì sao em nhận xét như vậy? Có thể rút ra bài học gì qua câu chuyện này?

Trả lời:

• Nhân vật chàng rể có tuân thủ đúng phương châm lịch sự vì nó thể hiện sự quan tâm đến người khác.
• Rút ra bài học: Sử dụng không đúng lúc đúng chỗ vì người được hỏi đang ở trên cành cây cao nên phải vất vả trèo xuống để trả lời.

Ghi nhớ:

Việc vận dụng các phương châm hội thoại cần phù hợp với đặc điểm của tình huống giao tiếp. (Nói với ai? Nói khi nào? Nói ở đâu? Nói để làm gì?). Các phương châm hội thoại (tiếp theo)

II. Những trường hợp không tuân thủ phương châm hội thoại

Ví dụ: 

An: -Cậu có biết chiếc máy bay đầu tiên được chế tạo vào năm nào không?

Ba:-Đâu khoảng đầu thế kỉ XX.

Câu trả lời của Ba có đáp ứng nhu cầu thông tin đúng như An mong muốn hay không? Có phương châm hội thoại nào đã được tuân thủ? Vì sao người nói không tuân thủ phương châm hội thoại ấy?

Trả lời:

• Câu trả lời của Ba không đáp ứng được yêu cầu của An
• Phương châm về lượng không được tuân thủ
• Vì Ba không biết chiếc máy bay đầu tiên được chế tạo vào năm nào. Để tuân thủ phương châm về chất nên Ba phải trả lời chung chung như vậy.

=> Người nói thiếu hiểu biết.

Ví dụ 2: giả sử có 1 người mắc bệnh ung thư đã đến giai đoạn cuối (có thể sắp chết) thì sau khi khám bệnh, bác sĩ có nên nói thật cho người ấy biết hay không? Tại sao?

Trả lời:

• Bác sĩ không nên nói thật vì có thẻ sẽ khiến cho bệnh nhân hoảng sợ, tuyệt vọng.
• Bác sĩ không tuân thủ phương châm về chất (nói điều mình tin là không đúng).
• Có thể chấp nhận được vì nó có lợi cho bệnh nhân, giúp cho người bệnh lạc quan cho cuộc sống.

=>Phải ưu tiên cho một phương châm hội thoại hoặc một yêu cầu khác quan trọng hơn.

Ví dụ 3: ? Khi nói: " Tiền bạc chỉ là tiền bạc " thì có phải người nói không tuân thủ phương châm về lượng không ? Theo em, nên hiểu ý nghĩa câu này như thế nào ?

Trả lời:

• Nếu xét nghĩa bề mặt thì cách nói này không tuân thủ phương châm về lượng vì nó dường như không cho người nghe thêm một thông tin nào.
• Nếu xét theo nghĩa hàm ý thì cách nói này vẫn tuân thủ phương châm về lượng.
• Tiền bạc chỉ là phương tiện để sống chứ không phải là mục đích cuối cùng của con người. Câu này có ý nghĩa răn dạy con người ta không nên chạy theo tiền bạc mà quên tất cả.

=> Muốn gây một sự chú ý, để người nghe hiểu câu nói theo một hàm ý nào đó.

Ghi nhớ:

Việc không tuân thủ các phương châm hội thoại có thể bắt nguồn từ những nguyên nhân sau:

• Người nói vô ý, vụng về, thiếu văn hóa giao tiếp
• Người nói phải ưu tiên cho một phương châm hội thoại hoặc một yêu cầu khác quan trọng hơn.
• Người nói muốn gây một sự chú ý, để người nghe hiểu câu nói theo một hàm ý nào đó.

[Luyện tập] Câu 1: Đọc mẩu chuyện sau và trả lời câu hỏi.

Một cậu bé năm tuổi chơi quả bóng nhựa trong phòng đọc sách của bố. Quả bóng văng vào ngăn dưới của một kệ sách. Cậu bé tìm mãi không ra bèn hỏi bố.

Ông bố đáp:

- Quả bóng nằm ngay dưới cuốn “Tuyển tập truyện ngắn Nam Cao” kia kìa.

Câu trả lời của ông bố không tuân thủ phương châm hội thoại nào? Phân tích để làm rõ sự vi phạm ấy.

Trả lời:

Câu trả lời của ông bố không tuân thủ phương châm hội thoại cách thức.

• Khi cậu bé lên năm hỏi cha quả bóng ở đâu, người cha trả lời  “Quả bóng ở ngay dưới cuốn Tuyển tập truyện ngắn Nam Cao”  thì câu trả lời của người cha đã không tuân thủ phương châm cách thức.
• Đứa con 5 tuổi (chưa học lớp 1) không thể nhận biết được đâu là “Tuyển tập truyện ngắn Nam Cao”; đối với đối tượng giao tiếp này, câu nói đó là mơ hồ. Còn đối với những người đã đi học thì đây có thể là câu trả lời đúng, rõ ràng.

[Luyện tập] Câu 2: Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi:

Bốn người hăm hở đến nhà lão Miệng. Đến nơi họ không chào hỏi gì cả, cậu Chân, cậu Tay nói thẳng với lão:

- Chúng tôi hôm nay đến không phải để thăm hỏi, trò chuyện gì với ông, mà để nói cho ông biết: Từ nay chúng tôi không làm để nuôi ông nữa. Lâu nay, chúng tôi đã cực khổ, vất vả vì ông nhiều rồi.

(Chân, Tay, Tai, Mắt, Miệng)

Thái độ và lời nói của Chân, Tay, Tai, Mắt, Miệng đã vi phạm phương châm nào trong giao tiếp? Việc không tuân thủ phương châm ấy có lí do chính đáng không? Vì sao?

Trả lời:

• Thái độ của: Chân, tay, tai, mắt là bất hòa với lão Miệng
• Lời nói của: Chân, tay, tai, mắt không tuân thủ phương châm lịch sự.
• Việc không tuân thủ đó là không thích hợp với tình huống giao tiếp ->thật vô lí, khách đến nhà phải chào hỏi chủ nhà rồi mới nói chuyện khác, ở đây thái độ và lời nói của các vị khách thật hồ đồ, không có lí do chính đáng.