Bài soạn siêu ngắn: Sự phát triển của từ vựng - Ngữ văn lớp 9

I. Sự biến đổi và phát triển nghĩa của từ

Trả lời ví dụ 1:

• Kinh tế trong bài thơ này nghĩa là kinh bang tế thế (Trị nước cứu đời.) 
• Ngày nay - Từ "kinh tế" được hiểu là toàn bộ hoạt động của con người trong lao động sản xuất, trao đổi, phân phối và sử dụng của cải, vật chất làm ra.
• Từ đó, em rút ra: Từ vựng tiếng Việt không ngừng được bổ sung và phát triển.

Trả lời ví dụ 2:

• Xuân (1): Mùa chuyển tiếp từ đông sang hạ, thường được coi là mở đầu của năm. (Nghĩa gốc)
• Xuân (2): Nói về tuổi trẻ. (Nghĩa chuyển)

-> chuyển nghĩa theo phương thức ẩn dụ.

• Tay (1) : Bộ phận phía trên cơ thể từ vai đến các ngón, dùng để cầm, nắm. (Nghĩa gốc)
• Tay (2): Người chuyên hoạt động hay giỏi về một môn, một nghề nào đó. (Nghĩa chuyển)

-> Chuyển nghĩa theo phương thức hoán dụ.

Ghi nhớ: SGK

[Luyện tập] Câu 1: Từ chân trong các câu sau là từ nhiều nghĩa. Hãy xác định: Ở câu nào, từ chân dùng với nghĩa gốc. Ở câu nào, từ chân được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ. Ở câu nào, từ chân được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức hoán dụ....

Trả lời:

• (a) từ chân được dùng với nghĩa gốc
• (b) từ chân được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức hoán dụ.
• (c ) từ chân được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ.
• (d) từ chân được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ.

[Luyện tập] Câu 2: Từ điển tiếng Việt (Sđd) định nghĩa từ trà như sau: Trà: búp hoặc lá cây chè đã sao, đã chế biến, để pha nước uống. Pha trà. Ấm trà ngon. Hết tuần trà. Dựa vào định nghĩa trên, hãy nêu nhận xét về nghĩa của từ trà trong những cách dùng như: trà a-ti-sô, trà hà thủ ô, trà sâm, trà linh chi, trà tâm sen, trà khổ qua (mướp đắng).

Trả lời:

• Nhận xét: Trà dùng theo nghĩa chuyển – sản phâm từ thực vật được chế biến thành dạng khô, dùng để pha nước uống.
• Nghĩa chuyển dùng theo: Phương thức ẩn dụ.

[Luyện tập] Câu 3: Từ điển tiếng Việt (Sđd) nêu nghĩa gốc của từ đồng hồ như sau: Đồng hồ: dụng cụ đo giờ phút một cách chính xác. Đồng hồ đeo tay. Đồng hồ báo thức. Dựa vào những cách dùng như: đồng hồ điện, đồng hồ nước, đồng hồ xăng,... hãy nêu nghĩa chuyển của từ đồng hồ.

Trả lời:

Trong những cách dùng như: đồng hồ điện, đồng hồ nước, đồng hồ xăng…từ “đồng hồ” được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ, chỉ những khí cụ dùng để đo có bề ngoài giống đồng hồ.

[Luyện tập] Câu 4: Hãy tìm ví dụ để chứng minh rằng các từ : Hội chứng, ngân hàng, sốt, là những từ nhiều nghĩa? 

Trả lời:

Hội chứng:

• Nghĩa gốc: Tập hợp nhiều triệu chứng cùng xuất hiện của bệnh. Ví dụ: Hội chứng viêm đường hô hấp cấp rất phức tạp.
• Nghĩa chuyển: Tập họp nhiều hiện tượng, sự kiện biểu hiện một tình trạng, một vấn đề xã hội, cùng xuất hiện ở nhiều nơi.  Ví dụ: Hội chứng chiến tranh Việt Nam, Hội chứng “phong bì”

Ngân hàng:

• Nghĩa gốc: tổ chức kinh tế hoạt động trong lĩnh vực kinh doanh và quản lí các nghiệp vụ tiền tệ, tín dụng. Ví dụ: Ngân hàng Ngoại thương Việt Nam.
• Nghĩa chuyển: Tập họp, lưu giữ, bảo quản. Ví dụ: ngân hàng máu, ngân hàng gien, ngân hàng đề thi,…

Sốt:

• Nghĩa gốc: tăng nhiệt độ cơ thể lên quá mức bình thường do bị bệnh. Ví dụ: Anh ấy bị sốt đến 40 độ.
• Nghĩa chuyển: ở trạng thái tăng đột ngột về nhu cầu, khiến hàng trở nên khan hiếm, giá tăng nhanh. Ví dụ: cơn sốt đất, cơn sốt hàng điện tử,…

Vua:

• Nghĩa gốc: người đứng đầu nhà nước quân chủ. Ví dụ: Năm 1010, vua Lí Thái Tổ dời đô về Thăng Long.
• Nghĩa chuyển: người được coi là nhất trong một lĩnh vực nhất định, thường là sản xuất, kinh doanh, thể thao, nghệ thuật. Ví dụ: vua dầu hỏa, vua ô –tô, vua bóng đá, vua nhạc rốc,…

[Luyện tập] Câu 5: Đọc hai câu thơ sau: Ngày ngày mặt trời đi qua trên lăng/ Thấy một mặt trời trên lăng rất đỏ (Viễn Phương, Viếng lăng Bác) Từ mặt trời trong câu thơ thứ hai được sử dụng theo phép tu từ từ vựng nào? Có thể coi đây là hiện tượng một nghĩa gốc của từ phát triển thành nhiều nghĩa được không? Vì sao?

Trả lời:

Phép tu từ: ẩn dụ

-> Đây không phảI là hiện tượng phát triển nghĩa của từ, bởi nó không làm cho từ có thêm nghĩa mới và không thể đưa vào để giải thích trong từ điển.