Bài soạn lớp 9: Sử dụng một số biện pháp nghệ thuật trong văn bản thuyết minh

I. Tìm hiểu việc sử dụng một số biện pháp nghệ thuật trong văn bản thuyết minh

1. Ôn tập văn bản thuyết minh

• Văn bản thuyết minh có tính chất: Cung cấp những tri thức khách quan, xác thực, phổ thông và hữu ích cho con người.
• Mục đích của văn bản thuyết minh: Đáp ứng nhu cầu hiểu biết, cung cấp cho con người những tri thức tự nhiên và xã hội, để có thể vận dụng và phục vụ lợi ích của mình.
• Các phương pháp thuyết minh thường dùng:
• Phương pháp nêu định nghĩa, giải thích.
• Phương pháp liệt kê.
• Phương pháp nêu ví dụ.
• Phương pháp dùng số liệu
• Phương pháp so sánh
• Phương pháp phân loại, phân tích.

2. Viết văn bản thuyết minh có sử dụng một số biện pháp nghệ thuật.

Đọc văn bản sau và cho biết: 

Hạ long - đá và nước (trang 12, 13 sgk)

Văn bản này thuyết minh đặc điểm của đối tượng nào? Văn bản có cung cấp được tri thức khách quan về đối tượng không? Văn bản đã vận dụng phương pháp thuyết minh nào là chủ yếu? Đồng thời, để cho sinh động, tác giả còn vận dụng biện pháp nghệ thuật nào?

Trả lời:

• Đối tượng thuyết minh: Sự kì lạ của Đá và Nước ở Hạ Long (vấn đề trừu tượng bản chất của sinh vật).
• Đặc điểm này rất trừu tượng, khó thuyết minh bằng cách đo đếm, liệt kê...
• Phương pháp thuyết minh: nêu định nghĩa, giải thích và lệt kê.
• Để cho sinh động, tác giả còn vận dụng biện pháp tưởng tượng, liên tưởng để giới thiệu sự kì lạ của Hạ Long.

Ghi nhớ:

• Muốn cho văn bản thuyết minh được sinh động, hấp dẫn, người ta vận dụng thêm một số biện pháp nghệ thuật như kể chuyện, tự thuật, đối thoại theo lối ẩn dụ, nhân hoá hoặc các hình thức vè, diễn ca,...
• Các biện pháp nghệ thuật cần được sử dụng thích hợp, góp phần làm nổi bật đặc điểm của đối tượng thuyết minh và gây hứng thú cho người đọc.

[ Luyện tập] Câu 1: Đọc văn bản "Ngọc hoàng xử tội ruồi xanh" và trả lời câu hỏi:

a. Văn bản có tính chất thuyết minh không? Tính chất ấy thể hiện ở những điểm nào? Những phương pháp thuyết minh nào đã được sử dụng?

b. Văn bản thuyết minh này có nét gì đặc biệt? Tác giả đã sử dụng biện pháp nghệ thuật nào? 

c. Các biện pháp nghệ thuật ở đây có tác dụng gây hứng thú và làm nổi bật nội dung cần thuyết minh hay không?

Trả lời:

a. Đây là một truyện vui có tính chất thuyết minh hay là một bản thuyết minh có sử dụng một số biện pháp nghệ thuật.

• Tính chất thuyết minh được thể hiện ở chỗ giới thiệu về loài ruồi rất có hệ thống:
• Tính chất chung về họ, giống, loài
• Tập tính sinh sống: sinh đẻ, đặc điểm cơ thể...
• Cung cấp những kiến thức đáng tin cậy về loài ruồi: Giữ gìn vệ sinh, phòng bệnh, ý thức diệt ruồi.
• Những phương pháp thuyết minh nào được sử dụng trong văn bản:
• Phương pháp nêu định nghĩa: thuộc họ côn trùng, hai cánh, mắt lưới.
• Phương pháp phân loại: Các loại ruồi.
• Phương pháp dùng số liệu: Số vi khuẩn, số lượng sinh sản của mỗi cặp ruồi...
• Phương pháp liệt kê: mắt lưới, chân tiết ra chất dính...

b. Bài thuyết minh này có nét gì đặc biệt là:

• Hình thức: giống như văn bản tường thuật một phiên toà.
• Nội dung: giống như câu chuyện kể về loài ruồi.
• Những biện pháp nghệ thuật được sử dụng trong văn bản là biện pháp nhân hóa và liệt kê.

c. Các biện pháp nghệ thuật ở đây có tác dụng gây hứng thú và làm nổi bật nội dung cần thuyết minh.

[Luyện tập] Câu 2: Đọc đoạn văn sau và nêu nhận xét về biện pháp nghệ thuật được sử dụng để thuyết minh.

Bà tôi thường kể cho tôi nghe rằng chim cú kêu là có ma tới. Tôi hỏi vì sao thì bà giải thích: "Thế cháu không nghe tiếng cú kêu thường vọng từ bãi tha ma đến hay sao?". Sau này học môn Sinh học tôi mđi biết là không phải như vậy. Chim cú là loài chim ăn thịt, thường ăn thịt lũ chuột đồng, kẻ phá hoại mùa màng. Chim cú là giống vật có lợi, là bạn của nhà nông. Sở dĩ chim cú thường lui tới bãi tha ma là vì ở đó có lũ chuột đồng đào hang. Bây giờ mỗi lần nghe tiếng chim cú, tôi chẳng những không sợ mà còn vui vì biết rằng người bạn của nhà nông đang hoạt động.

Trả lời:

Biện pháp nghệ thuật nào được sử dụng ở đoạn văn này đó chính là:

Nghệ thuật kể chuyện: Kể câu chuyện ngày bé nghe bà kể chuyện về chim cú (chim cú kêu là có ma tới). Sau này học môn sinh vật mới biết là không phải như vậy. 

-> Văn bản đã sử dụng phương pháp giải thích.