Bài soạn siêu ngắn: Từ nhiều nghĩa và hiện tượng chuyển nghĩa của từ - Ngữ văn lớp 6

I. Từ nhiều nghĩa

Ví dụ: Tìm nghĩa của từ “chân”.

Trả lời:

(1) Bộ phận tiếp xúc với đất của người hay động vật dùng để đi đứng.(vd: đau chân, nhắm mắt đưa chân).

(2) Bộ phận tiếp xúc của một số đồ vật, có tác dụng đỡ cho các bộ phận khác. (vd: chân bàn, chân giường, chân kiềng…).

(3) Bộ phận gắn liền với đất.(vd: chân tường, chân núi,…)

=>Từ “chân” có nhiều nghĩa

Ví dụ: Tìm một số từ có một nghĩa?

Trả lời:

• Xe đạp
• Bút mực
• Đu đủ

=> Từ có thể có một ngĩa hay nhiều nghĩa

II. Hiện tượng chuyển nghĩa của từ

Trả lời ví dụ 1:

• Từ chân trong bài thơ Những cái chân được dùng với nhiều ý nghĩa nhưng đều có cơ sở từ nghĩa gốc: Chỉ bộ phận dưới cùng của thân người hay động vật dùng để đi, đứng.

Trả lời ví dụ 2:

• Thường một từ dùng với một nghĩa. Tuy nhiên, có khi trong câu từ mang nhiều nghĩa, cả nghĩa gốc và nghĩa chuyển, nhất là trong văn bản văn học nghệ thuật.

[Luyện tập] Câu 1: Hãy tìm ba từ chỉ bộ phận cơ thể người và kể ra một số ví dụ về sự chuyển nghĩa của chúng?

Trả lời:

• Mắt
• Nghĩa gốc: là cơ quan để nhìn của người hay động vật, giúp phân biệt được màu sắc, hình dáng.
• Nghĩa chuyển:
• chỗ lồi lõm giống như hình con mắt, mang chồi, ở một số loài cây(mắt tre, mắt mía)
• bộ phận giống hình những con mắt ở ngoài vỏ một số loại quả (mắt dứa, na mở mắt)
• phần trung tâm của một cơn bão (mắt bão)
• Tai
• Nghĩa gốc: cơ quan ở hai bên đầu người hoặc động vật, dùng để nghe
• Nghĩa chuyển:
• bộ phận ở một số vật, có hình dáng chìa ra giống như cái tai (tai chén, tai ấm)
• điều không may bất ngờ xảy tới, gây tổn thất lớn (tai tiếng)
• Mũi
• Nghĩa gốc: Phần nhô cao theo trục dọc của mặt, giữa trán và môi trên, trong đó có phần phía trước của hai lỗ vừa để thở, vừa là bộ phận của cơ quan khứu giác. Ví dụ: mũi lõ, mũi tẹt, sổ mũi, khịt mũi,...
• Nghĩa chuyển:
• Phần nhọn hoặc nhọn và sắc ở đầu một vật (mũi kim, mũi kéo, mũi dao)
• Phần đất nhọn nhô ra biển, sông (mũi Cà Mau, mũi đất)
• Hướng triển khai lực lượng, phần lực lượng quân đội tiến lên trước (cánh quân chia thành ba mũi, mũi quân thọc sâu vào lòng địch).

[Luyện tập] Câu 2: Trong tiếng Việt, có một số từ chỉ bộ phận của cây cối được chuyển nghĩa để cấu tạo từ chỉ bộ phận cơ thể người. Hãy kể ra những trường hợp chuyển nghĩa đó?

Trả lời:

• Lá: lá phối, lá gan, lá lách, lá mỡ.
• Quả: quả tim, quả thận
• Búp: búp ngón tay.
• Bắp: bắp tay, bắp chân, bắp cơ
• Buồng : buồng trứng

[Luyện tập] Câu 3: Dưới đây là một số hiện tượng chuyển nghĩa của từ tiếng Việt. Hãy tìm thêm cho mỗi hiện tượng chuyển nghĩa đó ba ví dụ minh họa:

Trả lời:

a.

• Cái cuốc ->cuốc đất
• Cân muối -> muối dưa
• Cá rán -> rán cá

b.

• Đang gói bánh -> ba gói bánh
• Đang nắm cơm -> ba nắm cơm
• Đang bó lúa -> gánh ba bó lúa

[Luyện tập] Câu 4: Đọc đoạn trích dưới đây và trả lời câu hỏi:

Trả lời:

a. 3 ý nghĩa của từ bụng:

(1)Bộ phận cơ thể người hoặc động vật chứa dạ dày, ruột.

(2) Biểu tượng của ý nghĩa sâu kín, không bộc lộ ra đối với người, việc nói chung.

b. Nghĩa của từ bụng trong các trường hợp:

• Ăn cho ấm bụng: từ “bụng” là nghĩa gốc (nghĩa 1).
• Bác ấy rất tốt bụng: từ “Tốt bụng” là nghĩa chuyển (nghĩa 2).
• Chạy nhiều, bụng chân rất săn chắc: từ “Bụng chân” là nghĩa chuyển (phần giữa bàn chân và gối).