Bài soạn lớp 7: Ca dao, dân ca những câu hát về tình cảm gia đình

Tìm hiểu chung tác phẩm

1. Khái niệm

• Ca dao, dân ca là thể loại trữ tình đơn giản, kết hợp lời và nhạc, diễn tả đời sống tình cảm của con người.

2. So sánh ca dao và dân ca

• Ca dao là lời thơ của dân ca và các bài thơ mang phong cách thơ dân gian (thể ca dao).
• Dân ca là những sáng tác dân gian kết hợp lời và nhạc.

3. Một số làn điệu dân ca

• Hát quan họ Bắc Ninh
• Hát giặm Nghệ Tĩnh
• Ca Huế
• Dân ca Nam Bộ

4. Phương thức biểu đạt

• Kết hợp nhiều hình thức thể hiện: Hát ru, hát đối đáp, chào mời.

5. Nội dung phản ánh

• Tình cảm gia đình, tình yêu quê hương đất nước, cuộc sống lao động sản xuất, chống phong kiến…

Câu 1: Lời của từng bài ca dao là lời của ai nói với ai? Tại sao em khẳng định như vậy?

Trả lời: 

Đọc các bài ca dao trên ta thấy:

• Bài 1 là lời mẹ hát ru cho con ngủ với dấu hiệu ngôn ngữ: “con ơi”.
• Bài 2 là tâm trạng của người con gái đi lấy chồng xa nhìn về quê mẹ với dấu hiệu ngôn ngữ: “trông về quê mẹ”.
• Bài 3 là lời của con cháu đối với công lao ông bà với dấu hiệu ngôn ngữ: “Nhớ ông bà bấy nhiêu”.
• Bài 4 là lời của ông bà, cha mẹ, cô chú….nói với con cháu hoặc lời anh em tâm sự với nhau với dấu hiệu ngôn ngữ: anh, em.

Câu 2: Tình cảm mà bài 1 muốn diễn tả là tình cảm gì? ...

Tình cảm mà bài 1 muốn diễn tả là tình cảm gì? Hãy chỉ ra cái hay của ngôn ngữ, hình ảnh, âm điệu của bài ca dao này. Tìm những câu ca dao cũng nói đến công cha nghĩa mẹ tương tự như bài 1.

Trả lời:

• Tình cảm mà bài 1 muốn diễn tả là tình cảm bố mẹ dành cho con cái. Thông qua bài ca dao, muốn nhắc nhở về công lao trời biển của cha mẹ đối với con cái và bổn phận, trách nhiệm của kẻ làm con trước công lao to lớn ấy.
• Điểm hay của bài ca dao này là được thể hiện trong hình thức lời ru, câu hát ru. Với âm điệu tâm tình, thành kính và sâu lắng dễ dàng đi vào lòng người. Với thể thơ lục bát dễ đọc, dễ nhớ cùng với lối nói ví quen thuộc, dùng những hình ảnh to lớn, cao rộng không cùng của thiên nhiên, bài ca dao đã thể hiện được công ơn sinh thành, nuôi dạy con của cha mẹ. Đó là công lao được to lớn được thể hiện ở chín chữ cù lao.
• Những câu ca dao cũng nói đến công lao chao mẹ là:

Ơn cha nặng lắm ai ơi

Nghĩa mẹ bằng trời, chín tháng cưu mang

Hay là

Công cha như núi Thái Sơn

Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra

Một lòng thờ mẹ kính cha

Cho tròn chữ hiếu mới là đạo con

Câu 3: Bài 2 là tâm trạng người phụ nừ lấy chồng xa quê...

Bài 2 là tâm trạng người phụ nừ lấy chồng xa quê. Hãy nói rõ tâm trạng đó qua việc phân tích các hình ảnh thời gian, không gian, hành động và nỗi niềm của nhân vật?

Trả lời:

Đọc bài ca dao thứ hai ta thấy được tâm trạng của cô gái lấy chồng xa quê và đang nhớ về quê mẹ. Điều này được thể hiện rõ trong tâm trạng của nhân vật qua hình ảnh thời gian, không gian và hành động của nhân vật.

• Thời gian: Chiều chiều – đó là khoảng thời gian buồn. Nhịp “chiều chiều” gợi tả sự đều đặn đến khắc khoải của thời gian.
• Không gian: Đứng ở ngõ sau trông về quê mẹ - từ “ngõ sau” khiến ta liên tưởng nơi vắng lặng, heo hút gợi đến cảnh ngộ cô đơn của nhân vật, nó cũng là một góc khuất của tâm hồn để cô gái hướng cả tấm lòng về quê mẹ.
• Nỗi niềm: Ruột đu chín chiều - Dù là nỗi đau nào thì cái không gian ấy cũng làm cho nó càng thêm tê tái. Cách sử dụng từ ngữ đối xứng (chiều chiều - chín chiều) cũng góp phần làm cho tình cảnh và tâm trạng của người con gái càng nặng nề, đau xót hơn.

Câu 4: Bài ca dao 3 diễn tả nỗi nhớ và sự kính yêu đối với ông bà...

Bài ca dao 3 diễn tả nỗi nhớ và sự kính yêu đối với ông bà. Tình cảm đó được diễn tả như thế nào? Cái hay của cách diễn tả đó?

Trả lời:

Đọc hai câu ca dao trên ta thấy nỗi nhớ và sự kính yêu đối với ông bà. Tình cảm đó được thể hiện qua cụm từ “ngó lên nuột lạt mái nhà”. 

Ngó lên ở đây có nghĩa là sự thành kính, sự tôn trọng của bậc làm con cháu đối với ông bà. Còn “nuột lạt mái nhà” đó là một hình ảnh rất đỗi thân thuộc thường ngày. Ở đây, điều mà câu ca dao muốn nói đó chính là công lao của ông bà đã gây dựng nên ngôi nhà mà mình đang ở. Chính ông bà là người đã buộc những dây nuột lạt ấy. Đó là tình cảm, là sự đùm bọc, che chở của ông bà dành cho con cháu.

Ngoài ra, câu ca dao còn sử dụng phép so sánh “bao nhiêu…bấy nhiêu” để thể hiện nỗi nhớ trùng điệp vô kể không thể nào đếm xuể.

Câu 5: Trong bài ca dao 4, tình cảm anh em thân thương được diễn tả ...

Trong bài ca dao 4, tình cảm anh em thân thương được diễn tả như thế nào? Bài ca dao này nhắc nhở chúng ta điều gì?

Trả lời:

Bài 4 là những câu hát về tình cảm anh em. Anh em là hai nhưng cũng là một, vì: "Cùng chung bác mẹ, một nhà cùng thân" (cùng một cha mẹ sinh ra, cùng chung sống, cùng chung buồn vui, sướng khổ). 

Quan hệ anh em còn được ví với hình ảnh chân – tay (những bộ phận gắn bó khăng khít trên một cơ thể thống nhất). Hình ảnh đó nói lên tình nghĩa và sự gắn bó thiêng liêng của anh em.

Thông qua bài ca dao nhắc nhở chúng ta: Anh em phải hòa thuận, phải biết đoàn kết, nương tựa vào nhau, thương yêu nhau, che chở cho nhau sự hài hòa gắn bó của tay với chân trong một cơ thê. Cơ thể đó chính là gia đình để cha mẹ vui lòng.

Câu 6: Những biện pháp nghệ thuật được cả bốn bài ca dao sử dụng?

Trả lời:

Những nghệ thuật được cả bốn bài ca dao sử dụng bao gồm:

• Thể thơ lục bát ngọt ngào
• Dùng phép so sánh, đối lập, điệp ngữ
• Âm điệu tâm tình, nhắn nhủ
• Tất cả các bài đều là lời độc thoại
• Những hình ảnh gần gũi, quen thuộc trong đời sống hàng ngày.

[Luyện tập] Câu 1: Tình cảm được diễn tả trong bốn bài ca dao...

Tình cảm được diễn tả trong bốn bài ca dao là tình cảm gì? Em có nhận xét gì về những tình cảm đó?

Trả lời:

Tình cảm được diễn tả trong bốn bài ca dao là tình cảm gia đình, đó là tình cảm của cha mẹ dành cho con, của con cháu dành cho ông bà, của con với mẹ hay của anh em trong gia đình… Đó là một thứ tình cảm thiêng liêng của mỗi con người. Bằng những hình ảnh thân thuộc đời thường cùng với các hình thức so sánh, ẩn dụ quen thuộc, những bài ca dao đã nhanh chóng đi vào lòng người nhằm bày tỏ tâm tình, nhắc nhở về công lao sinh thành, về tình mẫu từ và tình anh em ruột thịt.

[Luyện tập] Câu 2: Ngoài những bài ca dao được học và đọc thêm trong SGK...

Ngoài những bài ca dao được học và đọc thêm trong SGK, em hãy tìm đọc và chép lại một sô bài ca dao khác có nội dung tương tự?

Trả lời:

Một số bài ca dao khác có nội dung tương tự là:

Chiều chiều xách giỏ hái rau 

Ngó lên mả mẹ ruột đau như dần.

Chiều chiều lại nhớ chiều chiều 

Nhớ cha, nhớ mẹ chín chiều ruột đau.

Qua cầu ngả nón trong cầu

Cầu bao nhiêu nhịp dạ em sầu bấu nhiêu".

Anh em như thể tay chân

 Như chim liền cánh, như cây liền cành.

Công cha đức mẹ  cao dày,  

Cưu mang trứng nước những ngày ngây thơ.  

 Nuôi con khó nhọc đến giờ,  

Trưởng thành con phải biết thờ song thân.